Konflikt Cypryjski po 1945 roku. 04

Załącznik nr.2. Podział Cypru

Źródło: http://www.olfaktoria.pl/2012/08/10-ciekawostek-na-temat-cypru/

Wśród wyznań dominuje religia wyznawana przez Greków czyli prawosławie. Turcy wyznający islam stanowią ok. 1/5 ogółu społeczeństwa[1]. Analfabeci stanowią 6%. według danych szacunkowych z 2005 roku. Przeciętna długość życia mężczyzn wynosi 75 lat a kobiet zaś 80 lat[2].

W latach 50-tych gospodarka cypryjska rozwijała się w tempie, które po Izraelu było najwyższe wśród krajów wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Koniunkturę nakręcała budowa baz wojskowych, korzystne warunki handlu owocami cytrusowymi i duży popyt na miedź na rynku światowym. Po uzyskaniu niepodległości w 1960 roku państwo przeszło poważny kryzys, pojawił się duży problem bezrobocia, wystąpiło zjawisko masowej emigracji. Dzięki skutecznie prowadzonej polityce rozwoju gospodarczego kryzysowa sytuacja w ciągu pierwszego dziesięciolecia została zażegnana, a kraj dalej rozwijał się w szybkim tempie. Rosnący trend został przerwany przez działania wojenne w 1974 roku. Podział wyspy na część grecką i turecka rozłożył potencjał gospodarczy bardzo nierównomiernie.

Pod kontrolą Cypryjczyków tureckiego pochodzenia znalazła się większa część rolniczej Mesaorii, 71 % plantacji cytrusów, 61 % infrastruktury turystycznej. Ogółem kontrolowany przez nich obszar dawał przed wojną 70 % dochodu narodowego. Problemy południowej, greckiej sfery powiększał fakt przyjęcia 180 tys. uchodźców z północy, którzy podwoili ludność greckiej części wyspy. Ruch turystyczny w latach 70-tych był na południu większy niż przed 1974 rokiem na całej wyspie. Kraj wiele zyskał dzięki osiedleniu się w greckiej strefie bogatych uchodźców z Libanu, którzy lokowali tu siedziby swoich przedsiębiorstw. Obecnie gospodarka Cypru uzależniona jest od kilku podstawowych dziedzin[3]:

▪ rolnictwa, które pozostaje jedna z głównych gałęzi mimo niedostatku wody (na Cyprze deszcz pada tylko miedzy październikiem, a majem). Najcenniejszymi produktami cypryjskiego rolnictwa są: ziemniaki, pomarańcze, cytryny, banany. Winnice są niemal wszędzie. Rolnictwo daje zatrudnienie 1/3 ludności jest źródłem 20 % dochodu narodowego. Na wschodzie do powszechnego użytku weszły wiatraki, które pompują wodę potrzebna do nawadniania upraw ziemniaków rosnących w charakterystycznej dla tego regionu czerwonej ziemi.

▪ popularna jest tez hodowla owiec, zwłaszcza na naturalnych, górskich pastwiskach.

▪ przemysł daje zatrudnienie około 1/4 ludności, głównie w zakładach tekstylnych, obuwniczych, cementowych, w przetwórniach owoców oraz wytwórniach win.

Artykuły przemysłowe tworzą obecnie75 % eksportu greckiej części kraju , tylko 25 %przypada na produkty rolne. Ważną rolę w gospodarce odgrywa turystyka, która jest podstawowym źródłem przychodów dewizowych. Daje ona zatrudnienie wielu mieszkańcom Cypru. Wyspę co roku odwiedza 2 miliony gości, a wpływy z tego tytułu są bardzo duże. Stosunkowo wysoki jest wskaźnik wpływów na 1 turystę - (822 USD). Na Cypr przybywają głównie Europejczycy (Brytyjczycy-30 % ,Szwedzi, Niemcy), obywatele Bliskiego i Środkowego Wschodu oraz USA. Dzisiejszy Cypr jest jednym z najbogatszych państw na Bliskim Wschodzie.

Bezrobocie wynosi zaledwie 3 % , a od 1975 roku produkt narodowy brutto wzrasta o 6 % rocznie. W 1998 roku w przeliczeniu na jednego mieszkańca dochód narodowy wyniósł w części greckiej 15 400 USD, a w części tureckiej 5 000 USD. Średnia stopa inflacji w części tureckiej wyniosła 66 % , a w części greckiej 2,3 % . Do największych partnerów handlowych należą Wielka Brytania oraz kraje arabskie. Biorąc pod uwagę import-część grecka uzyskała 3,5 mln.USD, a część turecka 374 mln.USD. Eksport w części greckiej wynosi 1,1 mln.USD, a w części tureckiej 63,9 mln.USD.

Po uzyskaniu niepodległości w 1960 państwo przeszło poważny kryzys, pojawił się duży problem bezrobocia, wystąpiło zjawisko masowej emigracji. Dzięki skutecznie prowadzonej polityce rozwoju gospodarczego kryzysowa sytuacja w ciągu pierwszego dziesięciolecia niepodległego bytu została zażegnana, kraj dalej rozwijał się w szybkim tempie. Rosnący trend został gwałtownie przerwany przez działania wojenne w 1974. Podział wyspy na część grecką i turecką rozłożył potencjał gospodarczy bardzo nierównomiernie. Pod kontrolą Cypryjczyków tureckiego pochodzenia znalazła się większa część rolniczej Mesaorii, 71% plantacji cytrusów, 61% infrastruktury turystycznej[4]. Ogółem kontrolowany przez nich obszar dawał przed wojną 70% dochodu narodowego. Co więcej gospodarcze problemy południowej, greckiej strefy powiększał fakt przyjęcia 180 tys. uchodźców z północy, którzy praktycznie podwoili ludność greckiej części wyspy[5].

Dzięki energicznym działaniom rządu gospodarka greckiego sektora do 1978 wchłonęła wszystkich bezrobotnych i dalej rozwijała się żywo. Ruch turystyczny pod koniec lat 70. był na południu większy niż przed 1974 na całej wyspie. Kraj wiele zyskał dzięki osiedlaniu się w greckiej strefie bogatych uchodźców z Libanu, którzy lokowali tutaj siedziby swoich przedsiębiorstw. Produkty przemysłu przetwórczego: odzież, tworzywa sztuczne, materiały budowlane, meble zastąpiły żywność i produkty rolne, tradycyjne dotąd cypryjskie specjalności eksportowe.

Artykuły przemysłowe tworzą obecnie 75% eksportu greckiej części kraju, tylko 25% przypada na produkty rolne. Statystyki turystyczne biją wszelkie wcześniejsze rekordy. Najpoważniejszym obecnie problemem gospodarczym jest duży dług zagraniczny, wysoki deficyt budżetowy i rosnące bezrobocie. Mimo to powojenny rozwój greckiej części wyspy, finansowany częściowo przez Bank Światowy i inne instytucje międzynarodowe, należy uznać za imponujący. Gospodarka północnego, tureckiego sektora jest prawdziwym kontrastem dla rozwijającej się greckiej części wyspy. Międzynarodowe uznanie rządu Cypryjczyków pochodzenia greckiego, jako jedynej legalnej władzy całego Cypru, odizolowało gospodarczo turecką część wyspy od świata i całkowicie uzależniło od Turcji, która musi finansować rozwój i pokrywać coroczne deficyty budżetowe. Środkiem płatniczym w sektorze jest turecka lira, stąd inflacja w tej części wyspy jest dużo większa i w 1998 wyniosła 66%[6]. Rolnictwo pozostało najważniejszym sektorem gospodarki. Zatrudnia ono ok. 36% osób w wieku produkcyjnym i wytwarza 86% wartości eksportu. Pomimo światowej izolacji, którą wprowadziło także Międzynarodowe Stowarzyszenie Przewoźników Lotniczych (IATA), także i tutaj nastąpił znaczący rozwój ruchu turystycznego. Struktura zatrudnienia także w obu częściach różni się . W części greckiej rolnictwo wynosi 4,1%,, przemysł 19,9% a usługi 76%,. W części tureckiej zaś rolnictwo 10,6%, przemysł 20,5%, a usługi 68,9%. W tworzeniu dochodu narodowego główną rolę spełnia sektor usług, jest on większa niż wynikałoby to ze struktury zatrudnienia. W 2004, w przeliczeniu na 1 mieszkańca, dochód narodowy wyniósł w części grecka 20 300 USD a w części turecka 7 135 USD. Średnia stopa inflacji w 2003 roku części tureckiej wyniosła 12,6%, w części greckiej zaś 2,4%. Do największych partnerów handlowych należą Wielka Brytania, Grecja, Włochy, Niemcy oraz kraje arabskie. Obroty z zagranicą w 2004 wyniosły w imporcie w części greckiej 5,258 mld USD, w części tureckiej 415,2 mln USD). Eksport (część grecka 1,094 mln USD; część turecka 49,3 mln USD)[7].

1 maja 2004 roku Republika Cypryjska wstąpiła do Unii Europejskiej, jako jedno z dziesięciu nowych państw członkowskich[8]. Tym samym, Cypr potwierdził swoją przynależność do rodziny europejskiej. Tę idyllę psuje jednak jeden problem, którego Cypr nie może przezwyciężyć od wielu lat: grecko-turecki konflikt podzielił wyspę i jej stolicę, Nikozję, na dwie wrogie sobie części. Ten podział ma nie tylko wymiar symboliczny, odzwierciedlający strukturę etniczną wyspy. Jest świadectwem walk między dwoma narodowościami, zamieszkującymi to samo terytorium od setek lat. Na ten konflikt składają się aspekty polityczne i złożona historia wyspy, a towarzyszą mu ludzkie tragedie.

Rozdział 2.

Od uzyskania niepodległości do podziału wyspy turecko-greckiej,

wojna z Turkami.

Mianem „problemu cypryjskiego" określa się przewlekłą niemożność osiągnięcia kompromisu między Republiką Cypru, byłą kolonią bry­tyjską, która w 1960 roku uzyskała niepodległość, a samozwańczą Turecką Republiką Północnego Cypru, powstałą w konsekwencji tureckiej inwazji na wyspę w 1974 roku. Konflikt trwa już niemal trzydzieści lat, ale nadal jest jak najbardziej aktualny. Interesujące jest, jak bardzo zmieniła się sytuacja na Cyprze w ciągu ostatnich kilku lat. Dotychczas brak rozwiązania był rozwiązaniem dobrym dla Turcji. Teraz jednak, nieustępliwość w sprawie Cypru działa zdecy­dowanie na jej niekorzyść. W obliczu rozszerzenia Unii konflikt grecko turecki nabiera bowiem nowego znaczenia. Ale też nigdy jeszcze wola porozumienia z obu stron nie była tak duża.

O roli Cypru w polityce międzynarodowej decyduje jego strategiczne położenie we wschodniej części Morza Śródziemnego. Duży wpływ na stosunki w państwie ma struktura narodowościowa bowiem 80% kilkusettysięcznej ludności stanowią Grecy, a 20% Turcy Cypryjscy. Wielowiekowy konflikt Grecko-Turecki oraz sytuacja społeczna na wyspie, która od 1925 posiadała status koloni brytyjskiej doprowadziły do nasilenia się trudności pomiędzy obiema społecznościami.

2.1. Geneza konfliktu cypryjskiego

Genezą konfliktu cypryjskiego są zaszłości historyczne, dlatego też źródeł konfliktu należy szukać daleko w przeszłości. Pierwsi na Cyprze pojawili się Grecy. Przybyli oni na Cypr jakieś trzy tysiące lat temu i od tego czasu, dzię­ki strategicznemu położeniu między Europą, Azją a Afryką, przeżyli wiele najazdów, które jednak nie pozostawiły po sobie prawie nic, prócz kilku rozsypujących się dziś zamków. Od XV w. Grecy znajdowali się pod panowaniem Imperium Tureckiego. Najazd otomańskiego władcy Lala Mustafy Paszy w roku 1571 zostawił ślad trwalszy, bowiem ­18 % dziś mniejs­zość turecką[9]. Islamscy zarządcy bezlitośnie wykorzystywali greckich chłopów ekonomicznie, co prowokowało uciskanych Greków do powstań[10]. Pod koniec XVIII w. szybko wzrastała świadomość narodowa Greków. Posiadali oni już silną pozycję gospodarczą w Turcji oraz sprawowali wysokie godności w krajach naddunajskich. Pomimo to, nie mogli nawet drukować książek w swoim języku, jednak z trudem znosili jarzmo tureckiego panowania. W rezultacie w 1821 r. wybuchło antytureckie powstanie, a rok później proklamowano niepodległą Grecję. W odpowiedzi ludność Turecka dokonała ogromnych rzezi Greków w Stambule oraz na innych terenach, gdzie stanowili większość mieszkańców. Pogromy Greków trwały aż do 1827 r. Niepodległość Grecji uznana została w 1830 roku, jednak nie doprowadziło to do poprawy stosunków z Turcją, ponieważ pod jej panowaniem znajdowały się nadal takie ziemie greckie jak: Tesalia, Epir i Kreta[11].

W XIX w. Imperium Tureckie przeżywało ogromne trudności wewnętrzne. W wyniku I wojny światowej Turcja znalazła się wśród państw pokonanych. Turcji groził nawet zupełny rozpad. Wykorzystali to Grecy interweniując w rejonie Izmiru w latach 1919-1922[12]. W rezultacie interwencji doszło do zniszczenia około 170 tys. domów mieszkalnych, a w walce z interwentami greckimi brało udział 500 tys. chłopów tureckich[13]. Trudno się dziwić, że przy takim bagażu negatywnych doświadczeń historycznych w stosunkach grecko-tureckich, przedmiotem rywalizacji stał się Cypr. Cypr na przestrzeni dziejów często zmieniał suwerena, co było wynikiem strategicznego znaczenia wyspy położonej we wschodniej części Morza Śródziemnego. Wyspa była przedmiotem zainteresowania wielu państw, będąc w toku swej długiej historii pod panowaniem fenickim, asyryjskim, perskim, macedońskim, rzymskim, arabskim i weneckim[14]. Z punktu widzenia niniejszej pracy momentem zwrotnym w historii Cypru było przejście wyspy pod panowanie tureckie w 1571 roku[15]. Od tego czasu zaczęła się na Cyprze kształtować mniejszość turecka[16], co miało okazać się brzemienne w skutkach dla przyszłych losów wyspy. Turcja panowała na Cyprze do 1914 r. Następnie przeszedł on pod panowanie Wielkiej Brytanii, uzyskując w 1925 r. status kolonii[17]. Pomimo zmiennych kolei losu tradycyjnie Cypr zawsze był silnie związany z Grecją i jej kulturą.

2.2. Konflikt cypryjski w latach 1963-1974

16 sierpnia 1960 roku Cypr formalnie uzyskał niepodległość. Marzenie Makariosa o niepodległości Cypru zostało zrealizowane i wydawałoby się, że nie ma już podstaw do dalszych konfliktów[18]. Jednakże w bardzo krótkim czasie narastająca wrogość pomiędzy Grekami i Turkami coraz bardziej zagrażała pokojowi na wyspie. Ani EOKA ani VOLKAN nie zostały rozbrojone po zawarciu traktatu pokojowego. Wykorzystały to rządy Turcji i Grecji. Grecy zwiększyli liczebność swojej armii, co zaniepokoiło Ankarę. Makarios podjął wysiłki, mające na celu zmianę konstytucji i pozbawienie Turków ich prawa weta. Spowodowało to wrogą reakcję Turków.

EOKA wznowiła działania zbrojne w 1963 roku i krwawe starcia rozpoczęły się na nowo. Sytuacja uspokoiła się trochę po ustanowieniu w 1963 roku Nikozji tzw. zielonej linii, która podzieliła wyspę na dwie części. Brytyjscy żołnierze, zgodnie z konstytucją Wielka Brytania nadal miała prawo do interwencji, gdyby zagrożony został pokój na wyspie, wymusili zawieszenie broni. Również ONZ zaangażowała się w proces pokojowy. W 1963 roku Rada Bezpieczeństwa zadecydowała o wysłaniu specjalnych sił pokojowych UNFICYP, której celem było wspieranie budowania i utrzymywania pokoju. Siły te stacjonują na wyspie do dzisiaj.

Sytuacja na wyspie pogorszyła się jeszcze bardziej w 1967 roku, gdy władzę w Grecji przejęła junta wojskowa tzw. „czarni pułkownicy”[19]. Sytuacja na Cyprze pozostawała napięta a w wyniku krwawych zajść w 1967 r., śmierć poniosło ok. 300 przedstawicieli greckiej i tureckiej społeczności wyspy. Nastąpiła całkowita izolacja mniejszości tureckiej, która zamknęła się w swoich enklawach rozrzuconych na terenie całego kraju[20]. Prezydent Makarios winą za zaistniałą sytuację obarczył dyktaturę wojskową w Atenach, która kierowała oficerami Gwardii Narodowej odpowiedzialnymi za wywołanie zamieszek na wyspie[21]. Dążeniem arcybiskupa było prowadzenie polityki Cypru niezależnej od Aten i Ankary. Sądził on, że przy braku ingerencji obcych państw w sprawy wyspy możliwe jest utrzymanie pokoju i odbudowa przyjaznych stosunków między Grekami i Turkami cypryjskimi. Plany Makariosa były jednak blokowane przez juntę grecką i rząd turecki, które powołując się na Traktat Gwarancyjny przez cały czas usiłowały narzucać swoją wolę politykom cypryjskim. Liczyli oni na wprowadzenie w życie odpowiednio idei enosis lub taksim poprzez blokowanie równocześnie wszelkich prób przeprowadzenia reform administracyjnych.

W wyniku intensywnych działań rządu ateńskiego na Cyprze powstała organizacja EOKA 2, której celem było obalenie rządu Makariosa i przyłączenie wyspy do Grecji. Na czele tajnej organizacji ponownie stanął generał Grivas. Jej członkami była większość oficerów i żołnierzy Gwardii Narodowej. Oddziały tej organizacji dokonywały licznych akcji dywersyjnych atakując bojówki tureckie i prowokując krwawe zamieszki, które mogły być pretekstem do interwencji tureckiej. Rezygnacja z dążeń zjednoczeniowych z Grecją, tendencje do umocnienia niezależności Cypru oraz akcje oficerów Gwardii Narodowej w ramach EOKA 2, torpedujące politykę Makariosa wobec Turków cypryjskich, przyczyniły się do narastania sprzeczności między juntą w Atenach a rządem w Nikozji[22].

Prezydent obawiając się, że działalność EOKA 2 sprowokuje interwencję turecką, postanowił zapobiec dalszemu wzrostowi napięcia na wyspie. Jednym z jego pierwszych kroków było utworzenie w 1973 r. dwutysięcznego korpusu rezerwowego (Efedrikon Soma), składającego się z najbardziej oddanych mu Greków cypryjskich, którego celem było zwalczanie EOKA 2 i zapobieganie starciom z ludnością turecką. Drugim ważnym krokiem była decyzja z 1 lipca 1974 r. dotycząca redukcji oddziałów Gwardii Narodowej i delegalizacji organizacji EOKA 2[23].

Decyzjom Makariosa towarzyszyło uzyskiwanie pozytywnych rezultatów w rozmowach prowadzonych z nowym liderem Turków cypryjskich, Raufem Denktaszem. W toku negocjacji uzgodniono kompromis rozwiązania kwestii obsady kluczowych stanowisk w samorządach lokalnych przez poszczególne społeczności. Niestety, inicjatywy pokojowego rozwiązania konfliktu zostały obalone przez polityków z Ankary, którzy doprowadzili do usztywnienia stanowisk Turków cypryjskich domagających się utworzenia państwa federalnego na wyspie[24]. Pomysł ten był z kolei nie do zaakceptowania dla Makariosa, gdyż kojarzył się on z faktycznym podziałem wyspy i realizacją tureckiej idei taksim. Rządząca w Atenach junta także sprzeciwiła się takiemu rozwiązaniu. W interesie dyktatury ateńskiej leżało zerwanie rokowań z Turkami, gdyż mogłyby one doprowadzić do zażegnania sporu na wyspie i umocnienia niezależności Republiki Cypru, co z kolei godziło w interesy “czarnych pułkowników” dążących do zrealizowania idei enosis.

Sytuacja rządu cypryjskiego była niezwykle trudna. Makarios próbował w bezpośrednich rozmowach z Denktaszem rozwiązać problem wyspy, lecz niestety ingerencje junty greckiej i Turcji niszczyły wszelkie pozytywne inicjatywy. W takich okolicznościach Makarios zażądał od prezydenta Grecji, gen. Gizikisa wycofania z Cypru wszystkich greckich oficerów Gwardii Narodowej, oskarżając ich o wspieranie nielegalnej, terrorystycznej organizacji EOKA 2[25].

Decyzja Makariosa oznaczała pozbawienie wpływów junty ateńskiej na sytuację wewnętrzną wyspy i umocnienie pozycji arcybiskupa, zadeklarowanego przeciwnika idei enosis. Wszystko to skłoniło “czarnych pułkowników” do przygotowania decydującego posunięcia i przejęcia władzy na wyspie w drodze zamachu stanu. Głównym celem zamachowców było usunięcie arcybiskupa i zajęcie jego miejsca przez polityka wskazanego przez Ateny.

15 lipca 1974 r. Gwardia Narodowa dokonała zbrojnej akcji, w wyniku której obalono prezydenta Makariosa. Nowym samozwańczym prezydentem Republiki Cypru został obwołany przywódca EOKA 2, Nikos Sampson, znany ze swoich wcześniejszych akcji terrorystycznych wymierzonych przeciwko administracji Makariosa oraz ludności tureckiej[26]. Nowy “prezydent” uzasadnił przejęcie władzy w drodze zamachu stanu jako jedyny możliwy sposób na przywrócenie porządku w armii, usatysfakcjonowanie społeczeństwa rzekomo niezadowolonego z rządów arcybiskupa oraz usunięcie groźby wybuchu wojny domowej. Sampson ogłosił, że nie zamierza zmieniać statusu politycznego wyspy. Oświadczenie złożone przez nowego samozwańczego prezydenta, a zarazem przywódcę EOKA 2, której celem była unia z Grecją, na pewno nie mogło usatysfakcjonować rządu w Ankarze.

Turcja jako sygnatariusz Traktatu Gwarancyjnego, mającego zapewniać zachowanie porządku konstytucyjnego Cypru, postanowiła zdecydowanie przeciwstawić się rozwojowi wypadków[27]. Po wcześniejszej konsultacji polityków tureckich z rządem w Londynie, w czasie której Brytyjczycy odmówili udziału we wspólnej akcji, Ankara postanowiła sama dokonać inwazji. Nierozsądna polityka junty ateńskiej, która była inicjatorem zamachu stanu, dała pretekst wojskom tureckim do wkroczenia na wyspę i zrealizowania idei taksim.

20 lipca 1974 r. Turcja rozpoczęła inwazję na Cypr, co doprowadziło do krwawych walk między Gwardią Narodową z jednej strony i wojskami tureckimi wspieranymi przez bojówki Turków cypryjskich z drugiej[28].

Stosunki Makariosa z wojskowymi z Aten nie układały się dobrze. Przywódca Cypru podejrzewał, że junta dogadywała się z Ankarą ponad głową Nikozji, oferując Turcji – w zamian za zgodę na przyłączenie Cypru do Grecji – kontrolę nad północną częścią wyspy. Makarios nie dążył do ograniczenia udziału Turków w administracji i armii. Grecki rząd w Atenach prowadził konspiracyjne rozmowy z EOKA-B, odłamem bojowników EOKA rekrutujących się z cypryjską Gwardią Narodową, szkolnych w Grecji i popierających juntę. Negocjacje te miały doprowadzić do odsunięcia Makariosa od władzy.

2 lipca 1974 roku kiedy Makarios rozkazał oficerom Gwardii Narodowej opuścić wyspę, dokonali oni zamachu stanu i przejęli kontrolę nad państwem. Makarios zdołał uciec. Nikos Sampson, były członek EOKA został wybrany na nowego prezydenta. Do dzisiaj rząd turecki w oficjalnych oświadczeniach stwierdza, że była to operacja pokojowa, której celem było przywrócenie porządku konstytucyjnego. Grecki rząd w Atenach nie mógł pomóc buntownikom. Amerykanie ostrzegli bowiem, że każda akcja przeciwko Turkom będzie powodować amerykańską reakcję zbrojną (powodem tego było członkostwo Turcji w NATO – choć Grecja też była członkiem NATO, USA bardziej obawiały się osłabienia flanki NATO w Azji Mniejszej, poza tym posiadały instalacje wywiadowcze w północnej części Cypru).

22 lipca obie strony, zmęczone walkami, zgodziły się na zawieszenie broni. Pełniący obowiązki prezydenta Sampson zrezygnował z urzędu, a tymczasową głową państwa został mianowany Glakos Klerides[29]. 12 sierpnia Turcja zażądała podziału Cypru (tzw. idea taksim, konkurencyjna wobec greckiego enosis) Postulat ten spotkał się ze zdecydowanym sprzeciwem Greków, co spowodowało kolejny zmasowany atak ze strony Turcji, mimo toczących się w Genewie rozmów pokojowych[30]. W rezultacie, Turcja przejęła bogate tereny turystyczne w okolicach Famagusty i plantacji cytrusowych w rejonie Morphou. W ciągu dwóch dni Turcy podbili jedną trzecią terytorium wyspy. 13 sierpnia ponownie doprowadzono do zawieszenia broni. W jego wyniku wyspę podzielono wg tzw. linii Attyli.

Reakcją na interwencję turecką było rozwiązanie rządu Sampsona i objęcie władzy przez Glafkosa Kleridisa, przewodniczącego Izby Reprezentantów, który zgodnie z konstytucją przejął prerogatywy prezydenta Makariosa podczas jego nieobecności w kraju. Arcybiskup, któremu udało się uciec z wyspy, reprezentował wówczas Republikę Cypru na forum ONZ. W dniu inwazji tureckiej Rada Bezpieczeństwa ONZ uchwaliła rezolucję wzywającą wszystkie strony konfliktu do wstrzymania ognia, natychmiastowego położenia kresu interwencji wojskowej i rozpoczęcia negocjacji pomiędzy zwaśnionymi stronami w celu przywrócenia pokoju[31].

Sytuacja we wschodniej części Morza Śródziemnego była napięta i groziła dalszą eskalacją konfliktu, gdyż rząd ateński ogłosił powszechną mobilizację i przygotował się do interwencji zbrojnej przeciwko Turcji. Ta groźna sytuacja zmusiła rządy innych państw, głównie USA i Wielkiej Brytanii, do wywarcia nacisków na premiera Grecji, Konstantinosa Karamanlisa, aby nie podejmowano żadnych zbrojnych kroków. Groźba otwartej wojny w ramach NATO została zażegnana.

Pomimo przywrócenia porządku konstytucyjnego na wyspie, reaktywowania prawowitego rządu cypryjskiego i toczących się w Genewie negocjacji pomiędzy przedstawicielami Grecji, Turcji i Wielkiej Brytanii, wojska tureckie kontynuowały inwazję, zajmując coraz więcej terenów na Cyprze. Reakcją Rady Bezpieczeństwa ONZ była rezolucja potępiająca Turcję i wzywająca do rozmowy w Genewie i prowadziła dalszą akcję zbrojną aż do 1 września, zajmując blisko 40% terytorium wyspy. Sukcesy militarne armii tureckiej dawały lepszą kartę przetargową społeczności tureckiej Cypru w przyszłych negocjacjach dotyczących jej statusu politycznego[32].

W rezultacie inwazji armia turecka zajęła najbardziej urodzajne tereny Cypru oraz obszary o najlepiej rozwiniętej bazie turystycznej. Blisko 250 tys. Greków cypryjskich, czyli 1/3 populacji wyspy, zostało zmuszonych do porzucenia swoich rodzinnych domów i opuszczenia terenów okupowanych przez armię turecką, a ich sytuacja była pod każdym względem tragiczna. Na 37% zajętych przez armię turecką obszarów zamieszkali natomiast Turcy cypryjscy, którzy stanowili zaledwie 18% ludności wyspy. W tej sytuacji celem działań polityków reprezentujących dwie narodowości wyspy stało się uregulowanie warunków i zasad współżycia obu wspólnot oraz rozwiązanie kwestii obecności armii tureckiej, która dla Greków była armią okupacyjną, zaś dla Turków jedynym gwarantem ich bezpieczeństwa[33].

2.3. Przebieg konfliktu cypryjskiego po interwencji Turcji w roku 1974

Konsekwencją interwencji Tureckiej było proklamowanie 13 lutego 1975 roku przez przywódcę Turków cypryjskich R. Denktasz’a Federacyjnego Państwa Tureckiego Republiki Cypryjskiej. Powołano Autonomiczną Administrację Turków Cypryjskich oraz Zgromadzenie Ustawodawcze. 8 czerwca odbyło się referendum zatwierdzające powołanie autonomicznego państwa[34]. W głosowaniu 99% Turków poparło proklamowane państwo turecko-cypryjskie[35].

Problemem, który w przyszłości może utrudniać rozwiązanie konfliktu jest 200 tys. uchodźców greckich, którzy musieli opuścić tereny zajęte przez armię turecką[36]. Na Cypr powrócił Makarios i w grudniu 1974 roku ponownie stanął na czele państwa. Negocjacje turecko-greckie trwające od 1974 roku nie dawały żadnych rezultatów, a 15 listopada 1983 roku okupowana przez Turków część terytorium ogłosiła niepodległość. Tego samego dnia na jej prezydenta wybrano Raufa Denktasza[37]. Tak powstała Republika Turecka Cypru Północnego (RTCP). Jest ona uznawana jedynie przez Turcję, która pomaga Republice finansowo i militarnie. Akt powołania do życia RTCP został potępiony w rezolucjach Rady Bezpieczeństwa ONZ.

Podział wyspy nie rozwiązał problemów napięć pomiędzy Turkami a Grekami na wyspie. Wręcz przeciwnie, bardzo często dochodziło odtąd do różnych incydentów na faktycznej granicy. Bywa, że tureccy żołnierze strzelają do ludzi zbliżających się do linii demarkacyjnej, nie przejmując się zbytnio, czy intruz ma broń czy nie. Równie często obie strony dopuszczają się do prowokacji, np. kradnąc sobie nawzajem znaki graniczne. Bywa to powodem krótkotrwałych, ale gwałtownych starć.

Sytuacja na wyspie nie poprawiła się nawet, gdy w 1993 roku prezydentem został umiarkowany Georges Vassilious. Był on gorącym zwolennikiem ponownego zjednoczenia Cypru. Przedstawił również koncepcję utworzenia federacji, złożonej z dwóch równoprawnych części: greckiej i tureckiej. Propozycja ta została jednak odrzucona przez turecką stronę, która nadal liczyła na przyłączenie nowo powstałej republiki do Turcji, a ponadto obawiała się o swoją pozycję w państwie, w którym dominowali by Grecy. Pod turecką okupacją znalazło się 36 procent terytorium i 70 procent bogactw naturalnych wyspy. Republika Cypryjska, czyli część grecka, dynamicznie rozwinęła turystykę, przemysł transportowy oraz usługi bankowe i telekomunikacyjne. Dzisiaj Cypr należy do światowych liderów w tych dziedzinach.

Akcja turecka wywołała cały szereg negatywnych konsekwencji. Ofiary agresji to uchodźcy i osoby „zaginione”. Podczas ataku i okupacji za zaginionych zostało uznanych ponad półtora tysiąca osób. Z powodu bardzo negatywnego podejścia do tej sprawy strony tureckiej, niemożliwe jest przeprowadzenie dochodzeń, które mogłyby pomóc w ustaleniu faktów dotyczących losu tych osób. Niektóre z nich trafiły na listy więźniów, ale o większości słuch zaginął. Do dzisiaj wiele zbiorowych grobów nie zostało nawet prawdopodobnie odkrytych. Wielu ofiar nie zidentyfikowano. W 1981 roku, w oparciu o rezolucję ONZ, utworzono Komitet Osób Zaginionych (CMP)[38]. Pracuje on pod auspicjami Narodów Zjednoczonych. Jego celem jest zbadanie losów osób uznanych za zaginione. Niestety, tureckie władze nie są chętne do współpracy, a pojawiające się na każdym kroku trudności sprawiają, że nie udało się rozwiązać ani jednej badanej sprawy.

W lipcu 1997 roku prezydent cypryjskich Turków Rauf Denktasz i przywódca Greków Glafcos Clerides podpisali porozumienie o wymianie informacji o zaginionych osobach. Obie strony miały desygnować swoich przedstawicieli odpowiedzialnych za wymianę informacji. Mieliby oni również pomagać w ewentualnym powrocie takich osób do rodzin. Inną inicjatywą było stworzenie międzynarodowego zespołu, którego zadaniem byłaby ekshumacja szczątków zabitych podczas okupacji. Została ona jednak odrzucona przez tureckie władze. Bardziej efektywne okazały się działania podejmowane samodzielnie przez stronę grecką. Jako przykład można przytoczyć ekshumacje grobów prowadzone przez organizacje pozarządowe, działające na rzecz ochrony praw człowieka. Przeprowadzono je w 1999 roku na dwóch cmentarzach w Nikozji[39]. Ponadto, cypryjska rada ministrów opublikowała w 2000 roku oficjalną listę z nazwiskami zaginionych osób. Dodatkowo w maju 2003 roku opublikowano listę zaginionych podczas okupacji Turków. Została ona przekazana stronie tureckiej jako element wypełnienia postanowień układu z 1997 roku.

Drugim palącym problemem są uchodźcy. Podczas inwazji i późniejszej okupacji Grecy mieszkający na północy wyspy byli siłą wyrzucani z domów. Większość z nich spała parę tygodni pod gołym niebem zanim udało się zorganizować dla nich jakieś schronienie. Europejska Komisja Praw Człowieka przy Radzie Europejskiej w swoim raporcie z 1997 roku uznała Turków odpowiedzialnymi za przymusowe wypędzenia Greków, odmowę zezwolenia im powrotu do domów oraz za przejęcia własności wypędzonych ludzi.

W następstwie inwazji z 1974 roku 20 000 greckich Cypryjczyków znalazło się w wrogiej Republice Tureckiej Cypru Północnego. Z dnia na dzień zostali oni odcięci od swoich bliskich i przyjaciół. Zostali tym samym narażeni na pogwałcenie podstawowych praw człowieka przez tureckie władze. Działanie takie miały na celu głównie zmuszenie Greków do opuszczenia swoich domów i wymuszenie ich ucieczki na południową część Cypru. 2 sierpnia 1975 roku, w rezultacie rundy rozmów prowadzonych w Wiedniu, podpisano Porozumienie Wiedeń III. Jego główne postanowienie zakładało, że Grecy cypryjscy, którzy pozostali w części tureckiej, mają prawo prowadzić normalne życie i w szczególności do połączenia się ze swoimi rodzinami. Stwierdzono również, że ONZ ma wolny dostęp do osób żyjących w RTCP. Turcja nie dotrzymała jednak zobowiązań wynikających z porozumienia.

Turecka kolonizacja na podbitych terenach trwa nieprzerwanie od 1974 roku. Tureckie władze sprowadziły do północnej części Cypru, jak się szacuje, około 115 000

[1] Szabłowski W., „Tureckie "evet" i greckie "oxi" : Cypr po "referendum zjednoczeniowym" [korespondencja ze Stambułu ]”, [w:] „Tygodnik Powszechny”, 19/ 2004, s. 6. [2] Ibidem, s. 7. [3] R. Bulmer, Przewodnik z atlasem. Cypr, Kraków 2003, s. 23-25. [4] Ibidem, s. 9. [5] A. Szaleńcowa, Cypr. Przewodnik ilustrowany, Warszawa 2001, s. 19. [6] G. Micuła, M. Micuła, Cypr. Przewodnik Wiedzy i Życia, Warszawa 2000,s. 20. [7] A. Szaleńcowi, op. cit., s. 12. [8] „Proces integracji Republiki Cypru z WE i jego ewentualny wpływ na rozwiązanie problemu cypryjskiego” Artur Adamczyk [w:] Studia Europejskie 4/1999 s. 16, www.ce.uw.edu.pl, 31.11.2012. [9] J. Juchnowski, W. Kalicki, Problem cypryjski na łamach "Rzeczpospolitej i Gazety Wyborczej w latach 90: podobieństwa i różnice prezentacji, [w:] „Athenaeum” T. 6 , Warszawa 2001, s. 21. [10] Budge J., K. Newton, Polityka nowej Europy, Warszawa 1999, s. 46. [11] M. Sywczyński, Historia powszechna 1789-1870, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990, s. 273-276. [12] M. Rozciszewski, Geografia ekonomiczna Azji Zachodniej, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1987, s. 47-48. [13] J. Prokopczuk, Historia powszechna 1871-1939, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1984, s. 256. 7 M. Toporek, Historia powszechna 1945-1998, Małopolska Oficyna Wydawnicza Korona, Kraków 1998, s. 193. [14] M. Borucki, Historia powszechna 1945-1996, Wydawnictwo Mada, Warszawa 1996,s. 206. [15] A. Wyczański, Historia powszechna. Wiek XVI, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1987, s. 196. [16] M. Borucki, op. cit., s. 206. [17] Ibidem, s. 206. [18] M. Horoszczak, Grecko – Turecki konflikt o Cypr, http://www.psz.pl/tekst-2280/Grecko-turecki-konflikt-o-Cypr, 14.01.2013. [19] Berezowski C., Prawo międzynarodowe publiczne, T. 1, Warszawa 1966, s. 42. [20] Ibidem, s. 43. [21] M. Horoszczak, dz. cyt., http://www.psz.pl/tekst-2280/Grecko-turecki-konflikt-o-Cypr, 14.01.2013. [22] Turcja w Unii Europejskiej. Realny Plan czy fikcja polityczna, pod red. M. Dolatowski i M. Nowakowskiej, Warszawa 2006, s. 56. [23] Ibidem, s. 56. [24] Ibidem, s. 57. [25] Encyklopedia Geograficzna Świata: Azja, pod red. A. Jelonek. J. Balon, F.Plitt, Kraków 1998, s. 63. [26] M. Kotlarski, Prośbą i groźbą : grecki model integracji z Unią Europejską, [w:] „Kwartalnik Konserwatywny”, nr 5, Warszawa 1999, s. 24. [27] Ibidem, s. 25. [28] Ibidem, s. 26. [29] P. Osiewicz, Pokojowa regulacja kwestii cypryjskiej: aspekty prawne i polityczne, Warszawa 2001, s. 32. [30] Ibidem, s. 33. [31] Ibidem, s. 26. [32] Ibidem, s. 26. [33] Ibidem, s. 24. [34] B. Nitecka-Jagiełło, Cypr, [w:] Encyklopedia świat w przekroju 1976, Warszawa 1976, s. 57. [35] K. Rozalicz, op. cit., s. 361-362. [36] B. Nitecka-Jagiełło, op. cit., s. 59. [37] Rauf Denkesz- był w latach 1974 do 2005 prezydentem tureckiej części Cypru, kraju nieuznawanego przez żadne państwo świata poza Turcją. Był zwolennikiem daleko idącej autonomii dla tureckiej części Cypru, a nawet opowiadał się za włączeniem tej części wyspy w struktury Republiki Tureckiej. Jednocześnie był przeciwnikiem połączenia tureckiej i greckiej części wyspy. Aktywnie hamował zbliżenie obojga narodów zamieszkałych na tej wyspie morza śródziemnego. Denktas zrezygnował z urzędu prezydenta po referendum dotyczącego tak zwanego Planu Annana, który przewidywał utworzenie wspólnej federacji obu części wyspy. Wbrew jego woli, większość obywateli tureckiej części opowiedziała się niespodziewanie za realizacją tego planu, który umożliwiał by de-facto przystąpienie obu części wyspy do Unii Europejskiej. Chociaż realizacja planu został zablokowana poprzez odrzucenie planu przez większość mieszkańców greckiej części wyspy, Denktas dotrzymał zapowiedzi przed-referendalnej i nie ubiegał się więcej o następną -piątą kadencję. http://wiadomosci.onet.pl/swiat/zmarl-byly-przywodca-turkow-cypryjskich-rauf-denkt,1,4997871,wiadomosc.html, 21.03.2013. [38] W. Pawłowski, Po drugiej stronie lustra - korespondencja z północnego Cypru, [w:], „Polityka”, nr 35, Warszawa 2000, s. 17. [39] Ibidem, s. 18.