Problemy wynikające ze zjawiska starzejącego się społeczeństwa w krajach Europy Zachodniej.
- Piotr Bartczak
- 11 wrz 2022
- 4 minut(y) czytania
Demograficzne starzenie się społeczeństw jest procesem, który objął niemal wszystkie kraje europejskie, a zwłaszcza kraje Zachodniej Europy. Z tej racji koncentruje się na nim uwaga nie tylko władz poszczególnych państw, ale i organów Unii Europejskiej. Wzrastający odsetek ludzi starszych w społeczeństwie ma nie tylko istotne znaczenie społeczne i ekonomiczne, ale również polityczne – osoby starsze stanowią przecież coraz większą część ludności.
W Wielkiej Brytanii, zwłaszcza w dużych miastach i na uboższych terenach wiejskich, można spotkać na drogach znak, przypominający kierowcom, że na ulicach coraz częściej spotkać można osoby starsze, także niepełnosprawne, których zdolność koncentracji i szybkość reakcji na sytuację na ulicy jest na ogół mniejsza niż osób młodszych. Taki znak nosi podpis: „Uwaga, osoby starsze i niepełnosprawne”. W Polsce w miastach spotykamy znak „Uwaga, dzieci”, jesteśmy bowiem społeczeństwem, w którym odsetek osób najmłodszych jest jeszcze stosunkowo wysoki. Jednak raptownie spadająca od 1985 r. liczba urodzeń wyraźnie pokazuje, że i w naszym kraju w niedługim czasie udział osób najstarszych ulegnie znacznemu zwiększeniu. Podobny proces trwa już w wielu krajach europejskich i tam zapewne kierowcy już wkrótce będą spotykać wspomniany znak. Moim zdaniem, powinno się traktować go jako symbol, przypominający, że problem ludzi starych wymaga bacznej uwagi i to nie tylko ze strony kierowców, a ze strony całego społeczeństwa.
Fakt, że w krajach Zachodniej Europy proces demograficznego starzenia się ludności trwa już od lat, sprawia, że społeczeństwa przywykły już do zmieniającej się struktury demograficznej oraz wypracowały pewne formy społecznego współżycia różnych generacji. Starość zatem, mimo iż jest zjawiskiem powszechnie występującym ma przede wszystkim wymiar lokalny. W skali lokalnej ujawniają się potrzeby starszych osób, w tej samej skali manifestuje się oczekiwanie starszych obywateli, iż podmioty polityki społecznej uczestniczyć będą w procesie zaspokajania tych potrzeb. Integracja między- i wewnątrzpokoleniowa jest konieczna, skoro w niektórych krajach odsetek osób w wieku 65 lat i więcej przekroczył już 15 %. Prognozy demografów wskazują, że w ciągu najbliższych 50 lat odsetek ten będzie systematycznie wzrastał, przy czym już dziś daje się zaobserwować coraz większy udział osób w wieku 80 lat i więcej. Wśród starszych mieszkańców większość stanowić będą osoby, zdolne do samodzielnego wykonywania czynności dnia codziennego i samodzielnego prowadzenia gospodarstwa domowego. Pozostałym trzeba będzie jednak zapewnić odpowiednią pomoc, by mogły – stosownie do swoich możliwości – zachować autonomię. Samodzielność ta nie sprowadza się jednak do wykonywania podstawowych czynności gospodarskich i samoobsługi, ale dotyczy co najmniej w równej mierze możliwości podejmowania decyzji dotyczących kształtowania swojego życia. Nowoczesna, odpowiadająca współczesnym standardom polityka społeczna wobec osób starszych musi zakładać zachowanie ich podmiotowości i decydującej roli w formułowaniu listy zadań i ustalaniu ich hierarchii.
Warto jeszcze zwrócić uwagę na inny aspekt procesu demograficznego starzenia się, a mianowicie jego regionalne zróżnicowanie pod względem stopnia zaawansowania. Tego rodzaju przestrzenne zróżnicowanie występuje we wszystkich krajach. Wyższy odsetek ludzi starych notuje się zazwyczaj w dużych miastach oraz na terenach wiejskich, charakteryzujących się dużą liczbą indywidualnych gospodarstw rolnych. Tego rodzaju zróżnicowanie wymaga od instytucji polityki społecznej uwzględnienia faktu, że liczba osób w wieku produkcyjnym, przypadających na sto osób w wieku emerytalnym jest tam niższa niż w innych regionach. Oznacza to między innymi, iż możliwości włączenia rodziny, najbliższego otoczenia i grup nieformalnych w proces zaspokajania potrzeb starszych wiekiem mieszkańców są tam bardziej ograniczone. Nakłada to na instytucje polityki społecznej zadanie takiego rozbudowania placówek infrastruktury społecznej, by ich działalność zrekompensowała niedostatki wynikające ze zbyt małego potencjału społecznego i dysfunkcji rodziny.
Realizacja polityki społecznej wobec ludzi starych powinna uwzględniać kilka podstawowych zasad, które wynikają ze zmian w strukturze społeczno-demograficznej i strukturze populacji osób starszych. Polityka społeczna kieruje się przede wszystkim zasadą subsydiarności (pomocniczości). Zgodnie z nią, realizacja celów wymaga stworzenia warunków umożliwiających wykorzystanie w pierwszej kolejności potencjału, jaki stanowi rodzina i kręgi nieformalne w otoczeniu starego człowieka. Szczególnie w początkowym okresie starości, gdy człowiek zachowuje jeszcze relatywnie wysoki poziom aktywności, jego środowisko jest punktem oparcia i pomocy w razie potrzeby, pozostając często jednocześnie punktem odniesienia jego aktywności (np. pomoc udzielana członkom rodziny, udział w grupach samopomocowych, kontakty z osobami z dawnego środowiska zawodowego). W miarę obniżania aktywności i wzrastającego uzależnienia pojawia się potrzeba włączenia w system wsparcia ludzi starych kolejnych grup nieformalnych i organizacji pozarządowych, a także instytucji samorządu terytorialnego. Rola tych ostatnich polega nie tylko na organizacji rozmaitych usług, ale i udzielaniu świadczeń pieniężnych z myślą o sfinansowaniu kosztów zakupu konkretnych usług. Zastosowanie zasady subsydiarności stanowi uzasadnienie dla przeniesienia na poziom lokalny największej części działań polityki społecznej wobec ludzi starych.
Perspektywa przystąpienia Polski do Unii Europejskiej nie zmieni w istotny sposób zakresu zadań lokalnych podmiotów polityki wobec ludzi starych. Polityka ta jest bowiem uznawana za domenę krajów członkowskich, a przede wszystkim polityki regionalnej i lokalnej. Przegląd działań, podejmowanych w krajach zachodniej Europy pokazuje, że wykształcił się swego rodzaju standard świadczeń dla ludzi starych. Obejmuje on następujące działania
• pomoc dla najsłabszych ekonomicznie i niepełnosprawnych osób,
• adresowane do całej zbiorowości ludzi starych działania integracyjne,
• instytucjonalizacja na poziomie lokalnym przedstawicielstw starszych mieszkańców,
• organizacja systemów monitorowania stopnia zaspokojenia potrzeb starszych osób i kształcenia kadr działających w obszarze polityki wobec ludzi starych.
Jakkolwiek niemieckie idee związane z opracowywaniem i publikowaniem lokalnych planów działania na rzecz ludzi starych nie zostały powszechnie przyjęte w krajach europejskich, to prowadzona na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięć-dziesiątych dyskusja nad nimi doprowadziła do zwrócenia większej uwagi na problem przyszłości starszych osób w poszczególnych regionach krajów członkowskich i na zagadnienie odpowiedzialności samorządu terytorialnego za losy tych osób. Z przeglądu raportów z krajów europejskich wynika, że większość z nich dąży do tego, by potrzeby ludzi starych były rozwiązywane w skali lokalnej, choć przy finansowym współudziale instytucji państwowych. Skuteczność lokalnych działań uzależniona jest od dobrego przygotowania zawodowego służb społecznych, toteż jednym z ważniejszych zadań w sferze organizacji polityki społecznej wobec starości jest kształcenie pracowników socjalnych i innych osób mających kontakty zawodowe z ludźmi starymi. Należyte przygotowanie zawodowe pracowników i związane z tym uzupełnienie systemu kształcenia różnych grup zawodowych o elementy wiedzy gerontologicznej może być swego rodzaju miernikiem szczerości intencji centralnych podmiotów polityki społecznej w stosunku do starych ludzi. Polityka społeczna wobec ludzi starych wymaga paradoksalnie coraz dalej idącej profesjonalizacji i specjalizacji, ale jej powodzenie uwarunkowane jest równocześnie udziałem wolontariuszy, grup samopomocowych i stworzeniem takiego klimatu wokół ludzi starych, który wpływa mobilizująco nie tylko na nich samych, lecz również na ich otoczenie.
Bibliografia
Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Krakowie
STARZENIE SIĘ POPULACJI WYZWANIEM DLA POLITYKI SPOŁECZNEJ
Comments